KAARTEN VAN AMSTERDAM SET VIER DELEN

Aan verschillende planologische kaarten zijn de hoge ambities van het stadsbestuur te zien. De meeste kaarten tonen een topografisch beeld van de stad. Het is de feitelijke neerslag van die planologische uitgaven.

Werkkaart voor het ontwerp van de stadsvergroting 1660

Cornelis Danckertsz de Rij, Werkkaart ontwerp stadsvergroting, 1660

Daarnaast werden er in vroeger eeuwen ook historische en zelfs thematische kaarten gepubliceerd. Ze geven een schat aan informatie geven over toeristische attracties, de verspreiding van besmettelijke ziektes, bevolkingsdichtheid, religie, handel en nijverheid, enz. Ook hiervan staan tientallen voorbeelden in de vier delen, die samen bijna 1400 afbeeldingen (hele kaarten en details) omvatten.

Ze maken het mogelijk de verschillende uitgaven niet alleen tekstueel, maar ook visueel te onderscheiden. Het geheel maakt de vier delen van Kaarten van Amsterdam tot een zeer waardevolle en unieke bron voor de bestudering van de ontwikkeling van Amsterdam in de afgelopen vijf eeuwen.

Het eerste deel Kaarten van Amsterdam1538-1865 omvat 221 catalogusnummers waarbinnen vele honderden kaarten beschreven en van aanvullende historische informatie voorzien worden. Voorbeelden zijn de geschilderde en de op twaalf houtblokken gedrukte kaart van Cornelis Anthonisz. (1538, respectievelijk 1544) en de gegraveerde kaarten van Pieter Bast (1597) en Balthasar Florisz. van Berckenrode (1625). Ook kennen we fraaie kaarten in vier bladen door, waarschijnlijk, Visscher en later heruitgegeven door Pieter Mortier (ca. 1676), door Johannes de Ram (ca. 1692) en door vader en zoon De Broen (1724). Bijzonder is ook de kaart in zes bladen (1663) van stadsbouwmeester Daniel Stalpaert. Hij was in 1662 verantwoordelijk voor de door hem ontworpen vierde uitleg.

Onbekend, plattegrond van Amsterdam stadsvergroting 1614

Onbekende kunstenaar, Stadsvergroting Amsterdam 1614

Het tweede deel Kaarten van Amsterdam 1866-2012 telt een dertigtal catalogusnummers meer dan in 2002 en begint met de in 1866 getekende manuscriptkaart met de visie van stadsingenieur Van Niftrik op de uitbreidingen buiten de Singelgracht. Zijn kaart markeert de aanzet tot de tweede Gouden Eeuw van Amsterdam. Andere bekende uitgaven die in deel 2 aan de orde komen zijn de kaarten van Kalff (1875) en Scheltema (1900), de 1:1.000-serie van Publieke Werken en de Arcamkaart (1995). Bijzondere kaarten die niet in de eerste uitgave opgenomen waren, werden getekend door Kruls en Schmüll (1882) en van Van der Meij (1903). Ook nieuw is de grote presentatiekaart met het stedenbouwkundig ontwerp van Cornelis van Eesteren (1935) die in 2008 teruggevonden werd.

Na het succes van de in 2013 gepubliceerde boeken Kaarten van Amsterdam 1538-1865 en Kaarten van Amsterdam 1866-2012 verscheen het derde deel Gedetailleerde Kaarten van Amsterdam.

Beschrijven de eerste twee delen grote en kleine overzichtskaarten waar de hele stad op wordt afgebeeld, in het derde deel ligt het accent anders. Centraal staan de kaarten die onderzoekers naar de geschiedenis van Amsterdam het meest gebruiken. Het gaat om kaarten die zo gedetailleerd zijn dat er, zeker bij de hedendaagse stadsgrenzen, honderden bladen nodig zijn om Amsterdam af te beelden. Die kaartbladen tonen stukjes van de stad waarop alle percelen, huizen, tramrails en soms zelfs straatmeubilair voorkomen. Ze zijn niet alleen van belang voor het onderzoek naar de geschiedenis van de stad als geheel, maar zijn ook te gebruiken door de genealoog die wil weten waar precies het huis van zijn betovergrootvader stond.

1/4 gedeelte van kaart van Pieter Bast

Voorbeelden zijn de bekende kaarten van Cornelis Anthonisz. (1544), Pieter Bast (1597) en Balthasar Florisz. van Berckenrode (1625). Het zijn ware juweeltjes, waarop alle huizen individueel en in opstand werden ingetekend. Daarnaast kennen we de zeventiende-eeuwse uitgiftekaarten die samen het oudste beeld van de grachtengordel tonen, de prachtig gedecoreerde achttiende-eeuwse buurtatlassen en de zeer gedetailleerde, handgetekende kaarten van de diensten Bouw- & Woningtoezicht en Publieke Werken die in de twintigste eeuw verschenen. 

Tussen 1559 en 1703 werden ze door onder andere het Burgerweeshuis, het Sint-Pietersgasthuis en het Leprozenhuis samengesteld. De landerijen die zij in bezit hadden werden verhuurd en met de pacht die dit opleverde, konden wezen en zieken worden verzorgd. Omdat de huur afhankelijk was van de oppervlakte, werden de percelen gemeten en getekend. Ze waren echter niet afdoende voor de rentmeester omdat niet ieder stuk land op zijn inningstochten te vinden was; sommige lagen wel vijftig kilometer buiten Amsterdam. Daarom werden de percelen op kaarten in hun omgeving gelokaliseerd. Juist die topografische informatie is voor de geschiedenis van het grootste belang. Vaak tonen ze de oudst bewaarde afbeeldingen die we kennen. Op de getekende kaarten staan buitenplaatsen, bastions, herbergen, molens, lakenramen, overtomen, begraafplaatsen, etc. Ook zien we tientallen dorpskerken buiten de hoofdstad. Enkele honderden kaarten en details worden in full colour afgebeeld en de geschiedenis ervan beschreven.

Na de in 2013 gepubliceerde boeken Kaarten van Amsterdam 1538-1865 en Kaarten van Amsterdam 1866-2012, verscheen in 2015 Gedetailleerde Kaarten van Amsterdam. Deze drie delen toonden een fraai topografisch overzicht van de stedelijke ontwikkeling van Amsterdam door de eeuwen heen. In dit vierde deel, Kaartboeken van Amsterdam 1559-1703, staan de achttien kaartboeken centraal die het Stadsarchief Amsterdam bewaart. Ze tonen het landbezit van vijf instellingen in vroeger eeuwen en behoren tot de topstukken van het Amsterdamse culturele erfgoed. Samen omvatten ze ruim zevenhonderd fraaie handgetekende en ingekleurde kaarten en tekeningen.

Samen geven deze vier  boeken een schitterend totaalbeeld van Amsterdam over een periode van bijna vijf eeuwen.

Marc Hameleers

Gebonden, 24,8 x 33,5 cm

426 pagina’s

625 illustraties in kleur

Marc Hameleers

Gebonden, 24,8 x 33,5 cm

384 pagina’s

450 illustraties in kleur

Marc Hameleers

Gebonden, 24,8 x 33,5 cm

325 pagina’s

435 illustraties in kleur

Gebonden, 24,8 x 33,5 cm 

224 pagina’s 

200 illustraties in kleur