Regie Holocaust in Amsterdam
De belangrijkste instanties verantwoordelijk voor het vermoorden van de joden uit o.a. Amsterdam
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Adama van Scheltemaplein.
Links de Christelijke H.B.S. en daarnaast rechts de Memlingstraat gezien in de richting van de Apollolaan.
1932. Dienst Publieke Werken; Afdeling Stadsontwikkeling,
Het Adama van Scheltemaplein in Amsterdam Zuid heeft net zoals de Euterpestraat een onheilspellende klank vanwege de rol binnen de deportatiemachine van de bezetter.
De Euterpestraat werd na de oorlog omgedoopt tot Gerrit van der Veenstraat, ter ere van de verzetsstrijder Gerrit van der Veen.
Adama van Scheltemaplein 1 – Zentralstelle für jüdische Auswanderung
Oprichting Zentrallstelle für Jüdische Auswanderung
De Zentralstelle fur jüdische Auswanderung, werd in Nederland op 31 maart 1941 op initiatief van Reinhard Heydrich opgericht in navolging van de gelijknamige instelling in Duitsland om de emigratie van joden en de onteigening van joods bezit voor te bereiden.
Op het Adama van Scheltemaplein 1 was in een gevorderde school (de christelijke HBS) de Zentralstelle für jüdische Auswanderung gevestigd, waar Willem Henneicke – zoon van een stateloze immigrant – de scepter zwaaide over de Colonne Henneicke; 30 vaste krachten en 20 freelancers.
Kopgeld
Henneicke was degene die de kwitanties uitschreef voor het kopgeld van de verraden Joodse onderduikers. Deze arrestanten plaatste hij in het gymnastieklokaal, de overige lokalen van deze school werden gebruikt als verhoorruimte.
Begin maart 1943, wanneer de jodendeportaties in Nederland enige stagnatie vertonen, besluit de Duitse bezetter het premiewapen in te zetten. Een groep van dertig, later vijftig, Nederlandse collaborateurs wordt vrijgesteld voor de betaalde jodenjacht. De leden van de Colonne Henneicke, zo genoemd naar de leider ervan, krijgen zeven gulden vijftig per ingeleverde jood. Op deze manier hebben de Nederlandse jagers tussen de 8000 en 9000 slachtoffers opgespoord van wie de meesten via de Hollandse Schouwburg en kamp Westerbork in de vernietigingskampen terecht kwamen. Kopgeld van Ad van Liempt is een verbijsterend en adembenemend boek, vol onbekende feiten en huiveringwekkende details. Het schetst een beklemmende wereld: gewone Nederlandse mannen, maatschappelijk mislukt, bleken bereid uit zucht naar macht en welstand hun joodse landgenoten uit te leveren aan de Duitsers. Even nuchter als genadeloos reisden ze door het land en arresteerden mannen en vrouwen, en kinderen van twee, drie jaar oud. De wellicht zwartste bladzijde uit onze geschiedenis
In een interview vertelde Jac van de Kar over het verzet rond deze instelling:
„We hebben in het begin met een klein groepje al enkele mensen uit de HBS op het Adema van Scheltemaplein kunnen laten ontsnappen, waar de eerste Joden naar toe werden gebracht. Louis van Coevorden, Maurits Schellevis en ik hoorden bij de eerste verzetsgroep die daar aan het werk ging. Toen later de razzia’s werden verhevigd, hebben ze de Hollandsche Schouwburg gevorderd. Als er ongeveer driehonderd volwassenen en kinderen waren opgepakt werden die doorgestuurd naar Westerbork. Amsterdamse politie, trampersoneel en diverse gemeente-ambtenbaren hebben daarbij hand- en spandiensten verleend aan de Duitsers.”
Sicherheitsdienst (SD)
De zwarte SS-vlag wappert voor het gevreesde hoofdbureau van de Duitse politie, tegenwoordig het Gerrit van der Veen College
Willy Lages
Het gebouw aan de Euterpestraat 99 is tot 1940 een middelbare school voor meisjes.
De straat is vernoemd naar de Griekse muze Euterpe, haar naam betekent ‘verblijdende’.
In 1940 vorderen de Duitsers de school om er de Sicherheitsdienst in onder te brengen, de Duitse opsporings- en inlichtingendienst.
De organisatie voert een waar schrikbewind in de stad. Verzetsmensen en Joden worden na arrestatie naar deze plek gebracht, gemarteld, gevangen gehouden, vermoord.
Baas van de Amsterdamse afdeling van de Sicherheitsdienst is SS-Sturmbannführer Willy Lages, een keiharde ex-politieagent uit het Nedersaksische stadje Braunschweig.
Lages woont om de hoek van zijn werk aan de Apollolaan 113.
De Duitse beulen voor hun werkplek.
Nummer 7 is Willy Lages, daarnaast met nummer 6 de beruchte Ferdinand aus der Fünten,
verantwoordelijk voor het oppakken en naar concentratiekampen afvoeren van Amsterdamse Joden
Totaal zinloos bombardement op de Sicherheitsdienst en Zentralstelle in Amsterdam (1944)
Aanval alleen voor 65 burgerslachtoffers in de omgeving fataal !
SD in de Middelbare Meisjesschool aan de Euterpestraat 85 na het Engelse bombardement van 26 november 1944
Zentralstelle für Jüdische Auswanderung, Adama van Scheltemaplein 1, hier gezien vanuit de Apollolaan
In het verschiet het eveneens zwaar beschadigde gebouw van de Sicherheitsdienst in de Euterpestraat, thans Gerrit van der Veenstraat 99.
Zentralstelle der Jüdische Auswanderung
Adema Scheltemaplein bij Euterpestraat na het Engelse bombardement van 26 november 1944
Bombardement
In 1944 bombardeert de Britse luchtmacht het gehate gebouw. Het SD-hoofdkwartier wordt echter slechts licht beschadigd.
Het gebouw er tegenover aan het Adama van Scheltemaplein gaat wel in puin.
Hier zit de Zentralstelle der Jüdische Auswanderung, de Duitse leiding voor de Amsterdamse Jodenvervolging.
Op deze plek zit nu het huidige Ignatius Gymnasium.
Ook komen verdwaalde bommen op gewone woonhuizen in de omgeving terecht.
Er vallen 69 slachtoffers, waarvan slechts vier Duitsers; de overige 65 zijn Amsterdamse burgers.
De Zentralstelle werd verwoest, de Sicherheitsdienst moest verhuizen naar het tegenwoordige hotel Apollo First op de Apollolaan.
Het doel van het bombardement was het vernietigen van de gegevens over verzetsstrijders, dit lukte echter niet.
De politie van Amsterdam werkte voor de bezetter
In sommige weken werd er gemiddeld iedere twee minuten een Jood uit zijn huis gehaald. Verreweg de meeste malen was daar een Amsterdamse politie-agent bij aanwezig.
Het Amsterdamse politiekorps heeft tijdens de Duitse bezetting een zeer belangrijk aandeel gehad in de deportatie van de joden en de bestrijding van het verzet.
Hoofdcommissaris en oud-KNIL militair Sybren Tulp maakte zich niet alleen zeer populair bij de korpsleden, maar slaagde er ook in de favoriet te worden van de hoogste Duitse politieautoriteiten.
Onder zijn supervisie joeg de politieke recherche vele tientallen verzetsstrijders welbewust de dood in.
Op zijn aandringen kreeg het korps een sleutelrol bij de deportatie van de joden.
Met zijn charisma wist de korpschef ook onwillig personeel over de streep te trekken.
Slechts een enkele inspecteur weigerde de hem opgelegde taak.
Een maand lang haalden gewone inspecteurs en gewone agenten joden uit hun huizen.
Ook toen daarna het Politiebataljon, een aparte gekazerneerde eenheid, de taak overnam, werd een overgrote meerderheid van het korps nog en vele malen ingezet bij grote razzia's.
Gaandeweg ging het oppakken met steeds meer excessen gepaard: diefstal, mishandeling (zelfs van hoogbejaarden) en drankmisbruik. Guus Meershoek kreeg als eerste toegang tot de politiearchieven, die voor Presser en De Jong gesloten bleven. Hij sprak met tientallen korpsleden en achterhaalde tal van onthullende documenten, waaronder het duizenden pagina's tellende dagboek van de fanatiek pro-Duitse chef van de politieke recherche.
Meershoek laat overtuigend zien dat de politie sinds het Jordaan oproer van 1934 een volstrekt andere rot jegens de bevolking kreeg opgelegd, die de inschakeling in het Duitse repressieapparaat vergemakkelijkte en in feite voortduurde tot de Provo-rellen van 1966. Na de oorlog wist het korps de zuivering in eigen hand te houden en een door de Nederlandse regering benoemde nieuwe hoofdcommissaris de deur te wijzen. Dienaren van het gezag is niet alleen een uiterst belangrijke bijdrage aan de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog, maar levert ook tal van nieuwe inzichten over de verhouding tussen overheid, politie en bevolking.
Ook Anne Frank en alle andere onderduikers van het Achterhuis werden na hun arrestatie in 1944 hier naartoe gebracht. De baas van de Sicherheitsdienst was Willy Lages. In de kamer van waaruit hij de dienst bestuurde zit tegenwoordig de rector van de school.
Weinig plekken in Amsterdam boezemden in de Tweede Wereldoorlog meer angst in dan de Euterpestraat, de huidige Gerrit van der Veenstraat. De straatnaam stond synoniem aan marteling en terreur. ‘Jij gaat naar de Euterpestraat’ was een veelzeggende uitdrukking. De straatnaam had na de oorlog nog zó’n negatieve bijklank dat het stadsbestuur besloot de naam te veranderen en de straat te vernoemen naar verzetsheld Gerrit van der Veen
Kopgeld
Begin maart 1943, wanneer de jodendeportaties in Nederland enige stagnatie vertonen, besluit de Duitse bezetter het premiewapen in te zetten. Een groep van dertig, later vijftig, Nederlandse collaborateurs wordt vrijgesteld voor de betaalde jodenjacht. De leden van de Colonne Henneicke, zo genoemd naar de leider ervan, krijgen zeven gulden vijftig per ingeleverde jood. Op deze manier hebben de Nederlandse jagers tussen de 8000 en 9000 slachtoffers opgespoord van wie de meesten via de Hollandse Schouwburg en kamp Westerbork in de vernietigingskampen terecht kwamen. Kopgeld van Ad van Liempt is een verbijsterend en adembenemend boek, vol onbekende feiten en huiveringwekkende details. Het schetst een beklemmende wereld: gewone Nederlandse mannen, maatschappelijk mislukt, bleken bereid uit zucht naar macht en welstand hun joodse landgenoten uit te leveren aan de Duitsers. Even nuchter als genadeloos reisden ze door het land en arresteerden mannen en vrouwen, en kinderen van twee, drie jaar oud. De wellicht zwartste bladzijde uit onze geschiedenis