Fabels rond de "Jodentram" lijn 8

De meest beladen tram van Amsterdam is er een die niet meer rijdt. Tram 8 reed jarenlang van de Rivierenbuurt naar het Centraal Station, tot de lijn in 1942 werd opgeheven. 75 jaar geleden is dat alweer. Toch is ‘de 8’ misschien wel de bekendste tramlijn van Amsterdam. Die bekendheid heeft alles te maken met de Tweede Wereldoorlog. Veel mensen denken dat er geen tram 8 meer door Amsterdam rijdt omdat deze lijn tijdens de oorlog werd gebruikt om Joden te deporteren. Voor een deel klopt dat, maar het is niet het hele verhaal.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn meer dan 60.000 Joodse Amsterdammers vermoord, driekwart van de toenmalige Joodse bevolking van de stad. In de nacht van 15 juli 1942 begonnen de eerste gedwongen transporten per tram naar het Centraal Station. Het eerste jaar reden de overvolle trams vaak wel drie à vier avonden per week, soms ook overdag. Vanaf het station werden de Joden naar Westerbork gedeporteerd en van daaruit naar de vernietigingskampen in Duitsland en Polen.

Hoe beladen de reputatie van tram 8 nog altijd is, werd duidelijk in 1997. Het Gemeentelijk Vervoerbedrijf (GVB) besloot om een circletram in Amsterdam te laten rijden voor toeristen (in 2002 alweer verdwenen). Gezien de vorm van de route leek het cijfer 8 met zijn twee lussen toepasselijk. Dat tramnummer was vrij, dus de keuze was snel gemaakt. Maar zodra bekend werd dat er opnieuw een tram 8 door Amsterdam ging rijden, kwamen de boze brieven. De teneur: Hadden de dames en heren van het GVB dan geen enkel historisch besef?; Wisten ze niet dat tram 8 in de oorlog gebruikt was om Joden te deporteren?

Geschrokken van alle klachten, die ook vanuit de eigen ondernemingsraad kwamen, besloot het GVB de nieuwe tramlijn alsnog een ander nummer te geven. Het werd lijn 20. Bovendien verklaarde het vervoerbedrijf dat er ook in de toekomst nooit meer een tram 8 door Amsterdam zou rijden. Zo bleef de schade van de verkeerde nummerkeuze nog enigszins beperkt. De misser van het GVB had ook een positief effect: de publiciteit leidde tot nieuwe aandacht voor de geschiedenis van de Jodenvervolging in Amsterdam. Er kwam zelfs een toneelstuk voor scholieren met de titel Waarom lijn 8 niet meer rijdt.

Het was een mooi gebaar van het GVB, maar dat zette ook veel mensen op het verkeerde been. Door alle aandacht voor lijn 8 lijkt het alsof er maar één tramlijn ‘fout’ was in de oorlog. In werkelijkheid zijn bij de deportaties van de Joden uit Amsterdam tramwagens van verschillende lijnen gebruikt, op verschillende routes. Dat was efficiënter. Waarschijnlijk heeft er nooit een tram met het nummer 8 Joden weggevoerd. Wél was de route van tram 8 één van de officiële deportatieroutes.

De bezetters gebruikten maar liefst vier tramroutes om Joden te deporteren: vanaf het Daniël Willinkplein (nu Victorieplein) over de voormalige lijn 8, vanuit de Gaffelstraat in de Watergraafsmeer via lijn 9, vanaf het Valeriusplein (lijn 16) en vanaf het Olympiaplein (lijn 24). In 1943 gingen de meeste deportaties via de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan. Daar werden ook tramwagens van lijn 7 voor ingezet.

Als er al zoiets bestaat als ‘schuldige tramlijnen’ dan zijn dat er in Amsterdam dus eigenlijk vijf: de nummers 7, 8, 9, 16 en 24. Waarom rust dan alleen op tram 8 een taboe? De andere vier nummers zijn nog volop in gebruik en daar wordt niet over geklaagd. Het Amsterdam Museum houdt het verhaal in zekere zin in stand door alleen het bordje van tram 8 in de vaste opstelling over de Tweede Wereldoorlog te tonen. De andere vier lijnen blijven buiten beeld als het gaat om de deportatie van de Amsterdamse Joden.

‘Jodentram’

De nadruk op die ene tramlijn is wel begrijpelijk. Lijn 8 was er in 1905 gekomen dankzij het Joodse gemeenteraadslid Henri Polak en kreeg al snel de bijnaam ‘Jodentram’, omdat er zoveel Joden gebruik van maakten. Geen wonder, want de route liep dwars door de Jodenbuurt: van het Centraal Station langs het Waterlooplein naar de Weesperzijde. In de jaren twintig en dertig werd de lijn gefaseerd doorgetrokken tot de Rivierenbuurt, met als eindpunt het Westerscheldeplein (nu Europaplein). Ook in deze buurt werkten en woonden veel Joden. Zo stopte de tram in de Van Woustraat vlak bij de grote diamantslijperij van Asscher, waar veel Joden werkten. Op zondagochtend was tram 8 de drukste van de stad. Dan was er markt op Uilenburg, in de Joodse wijk rond het Waterlooplein. Andere Amsterdamse trams hadden het rustig, maar lijn 8 reed op zondagochtend met extra wagens.

De eerste oorlogsjaren reed de tram nog gewoon zijn route. Maar vanaf 30 juni 1942 mochten Joden niet meer met openbaar vervoer reizen. Tram 8 verloor in één klap meer dan de helft van zijn passagiers. Van gemiddeld 30.000 daalde het aantal passagiers naar 14.000 per dag. Tegelijkertijd was er een tekort aan vervoerspersoneel ontstaan door de Arbeitseinsatz, de gedwongen tewerkstelling in Duitsland. Zo kwam het dat lijn 8 op 9 juli 1942 werd opgeheven wegens een cynische combinatie van gebrek aan personeel en gebrek aan reizigers, beide door toedoen van de nazi’s. De tramwagens werden overgeplaatst naar lijn 23. Een week later begonnen de grootschalige nachtelijke deportaties van de Joden. Over de route van de net opgeheven tram 8, maar ook over de routes van lijn 7, 9, 16 en 24.

Sinds 1948 rijdt lijn 4 op de vroegere route van lijn 8 door de Rivierenbuurt. Moeten de vier andere ‘schuldige’ tramlijnen dan ook een ander nummer krijgen? Dat is niet nodig, lijkt mij. Lijn 8 volstaat: één verdwenen tram, die ons blijft herinneren aan de vele tienduizenden uit Amsterdam verdwenen Joden in de Tweede Wereldoorlog.

AOM-museumstel 464+721, Lijn 8, Rooseveltlaan (Halte Waalstraat : Verzetsmuseum), 24 februari 1991.

Foto: René van Lier.

Deze foto is gemaakt op 20/21 juni 1943, door W.J.Wolters, op het Krügerplein. 

De Joodse bewoners moesten zich op bepaalde punten verzamelen. 

Vandaar werden ze met trams naar het Muiderpoortstation gebracht. Bron: NIOD